سایت وادقان

نوشته حاضر، تقریر سلسله درس‏هاى «حدیث ‏شناسى مهدویت‏» از استاد شیخ نجم الدین طبسى است که در «مرکز تخصصى مهدویت‏» وابسته به بنیاد حضرت مهدى موعود (عج) در قم، براى جمعى از طلاب و دانش پژوهان ارایه شده است. از تلاش برادر حجت الله خسروى (از دانش ‏پژوهان کوشاى این دوره) در تدوین این درس‏ ها، سپاسگزارى مى‏شود........ حدیث ‏شناسى مهدویتحدیث‏ شناسى مهدویت / نجم الدین طبسىنوشته حاضر، تقریر سلسله درس‏هاى «حدیث ‏شناسى مهدویت‏» از استاد شیخ نجم الدین طبسى است که در «مرکز تخصصى مهدویت‏» وابسته به بنیاد حضرت مهدى موعود (عج) در قم، براى جمعى از طلاب و دانش پژوهان ارایه شده است. از تلاش برادر حجت الله خسروى (از دانش ‏پژوهان کوشاى این دوره) در تدوین این درس‏ ها، سپاسگزارى مى‏شود.بررسى روایتى درباره مادر امام زمان (عج)یکى از روایت‏هاى بسیار شایع، قضیه حضرت نرجس خاتون، مادر امام زمان (عج) است. ما، در آغاز، فشرده این داستان و برخى از منابع آن را نقل مى‏کنیم و سپس به بررسى دو تن از افرادى مى‏پردازیم که در نقل این قضیه، نقش اساسى داشته اند و در پایان نیز به اشکال‏هایى که از نظر دلالى و سندى به این روایت وارد شده است، خواهیم پرداخت.فشرده روایتشیخ صدوق رحمه الله این قضیه را به طور مفصل در کتاب شریف «کمال الدین‏» و «تمام النعمة‏» نقل کرده است; ما، براى پیشگیرى از به درازا کشیدن سخن، قضیه را به طور فشرده مى‏آوریم.«محمد بن بحر شیبانى‏» گوید: در سال دویست و هشتاد و شش ه .ق وارد کربلا شدم و قبر غریب رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم [یعنى امام حسین علیه السلام] را زیارت کردم و به بغداد برگشتم و در گرماى شدید، به سوى قبر شریف امام کاظم علیه السلام متوجه شدم. هنگامى که به حرم شریف حضرت علیه السلام رسیدم، گریه و ناله آغاز کردم، به گونه‏اى که چشمانم پر از اشک شد و توان دیدن نداشتم. پس از مدتى که دیده گشودم، پیرمردى قد خمیده را مشاهده کردم که به کسى که همراهش بود، مى‏گفت: «اى برادر زاده! عمویت، به سبب اسرار و علوم شریفى که جز سلمان نداشت و آن دو سید به وى سپردند، شرف بزرگى دریافته است. عمویت، آخرین روزهاى زندگى خود را سپرى مى‏کند و از اهل ولایت، کسى را نمى‏یابد، تا این اسرار را به وى سپارد» .محمد بن بحر مى‏گوید: چون، من، همواره در پى علم و دانش از این سو به آن سو روان بودم، به او گفتم: «اى شیخ! آن دو سید کیستند؟» . گفت: «آن دو ستاره که در سرمن‏راى به خاک خفته ‏اند یعنى امام هادى و امام عسکرى علیهما السلام‏» .شیبانى گوید: سوگندش دادم که آن‏ها را برایم بازگو کند. ایشان پرسید: «محدثى؟ ، به اهل بیت علیهم السلام اعتقاد دارى؟» . گفتم: «آرى‏» . گفت: «اگر این طور است، دفتر خویش را بیاور تا ببینم از ائمه اطهار علیهم السلام با خود چه دارى؟» . شیبانى گوید: «از آن چه همراه داشتم، به ایشان دادم. نظرى به آن افکند و گفت: «راست مى‏گویى‏» . سپس ادامه داد: «مى‏دانى من کیستم؟ من، بشر بن سلیمان نخاس از فرزندان ابو ایوب انصارى‏ام و یکى از دوستان ابو الحسن و ابو محمد (امام دهم و یازدهم) علیهما السلام و در سرمن‏راى، همسایه ایشان بودم‏» .شیبانى گوید: از وى درخواست کردم پاره‏اى از کراماتى را که از ایشان دیده است، برایم بازگوید. گفت: «مولایم امام هادى علیه السلام تجارت را به من آموخت و بدون اجازه او، خرید و فروش نمى‏کردم، تا این‏که بدان کار، آزموده گشتم و حلال و حرام آن را بازشناختم. شبى، حضرت هادى علیه السلام مرا فرا خواندند. خدمت‏شان مشرف شدم. ایشان سرگرم گفت و گو با فرزندشان، امام حسن علیه السلام و خواهرشان، حضرت حکیمه بودند. چون نشستم، فرمودند: «اى بشر! تو از سران انصارى، و ولایت ائمه، همواره، پشت در پشت، در میان شما بوده است و شما مورد اعتماد ما هستید. مى‏خواهم شرف یکى از اسرار امامت را بهره تو کنم و تو را براى خرید کنیزى گسیل دارم‏» .حضرت، نامه ‏اى به خط رومى نوشتند و به من دادند. آن‏گاه فرمودند: «به بغداد برو، در فلان روز و فلان مکان، متوجه برده فروشى به نام «عمر بن یزید نخاس‏» باش. کنیزى با این ویژگى‏ها در میان بندگان و کنیزان او است، و خریدار را، خود او انتخاب مى‏کند و به هیچ خریدارى راضى نمى‏شود. نزد صاحبش برو و بگو: «نامه را به کنیز دهد» .بشر گوید: چنان کردم که امام فرموده بود. کنیز، چون نامه را خواند، سخت گریست و صاحب خود را سوگند داد که اگر مرا به این شخص نفروشى، خود را خواهم کشت.بشر گوید: سرانجام او را با همان مبلغ که امام علیه السلام در کیسه قرار داده بودند، خریدم و به منزل خود در بغداد بردم.در این هنگام حضرت نرگس داستان خود را براى بشر بیان مى‏کنند که من، دختر یشوعا، فرزند قیصر روم هستم و مادرم نیز از نسل شمعون، حوارى حضرت مسیح علیه السلام است. آن گاه، به تفصیل سر گذشت‏ خویش را بازگو مى‏فرمایند.مطلب اول - بررسى کتاب‏هایى که این روایت در آن‏ها نقل شده ‏است1- نخستین کسى که این روایت را نقل کرده و ظاهرا اقدم از بقیه است، مرحوم شیخ صدوق رحمه الله در کتاب کمال الدین و تمام النعمة است. ایشان، این روایت را به این سند ذکر کرده است:حدثنا محمدبن علی النوفلی، قال: حدثنا ابوالعباس احمد بن عیسى الوشاء البغدادی، قال: حدثنا احمد بن طاهر القمى، قال: حدثنا ابوالحسین محمد بن بحر الشیبانی.2- نفر دومى که این قضیه را نقل مى‏کند، محمدبن جریر طبرى شیعى است که این روایت را در کتاب شریف دلائل الامامة آورده است، ولى سند این روایت‏ با سند مذکور در کمال الدین تفاوت دارد. مرحوم طبرى گوید:حدثنا المفضل محمد بن عبدالله بن المطلب الشیبانی، سنة خمس وثمانین وثلاثمئة، قال: حدثنا ابوالحسین محمد بن یحیى الذهبی الشیبانی، قال: وردت کربلا سنة ست وثمانین و مئتین.همان گونه که ملاحظه مى‏شود، تاریخ نقل این قضیه، براى مرحوم طبرى، نود و نه سال بعد از تاریخى است که شیبانى، مطلب را از بشر بن سلیمان شنیده است. حال این جا، بحث است که «آیا محمد بن یحیى الذهبی الشیبانی، همان محمد بن بحر الشیبانی مذکور در کتاب، کمال الدین است‏ یا این که این ها دو نفر بوده ‏اند؟» . بنابراین که این دو اسم را یک نفر بدانیم، نکته این جا است که مرحوم طبرى، با یک واسطه، از ایشان قضیه را نقل مى‏کند که این مطلب، بعید به نظر مى‏رسد. به دلیل این که در این صورت، سن یکى از این دو نفر، یعنى «المفضل‏» یا «محمد بن یحیى‏» ، خیلى زیاد خواهد شد.البته نمى‏توان نظر قاطع داد که ایشان، همان «محمد بن بحر» در سند کتاب کمال الدین نیست.یا این که جناب مفضل نمى‏توانسته بدون واسطه از ایشان نقل کند; زیرا، برخى از افراد بوده‏ اند که عمر زیادى داشته‏ اند.یک نمونه «حبابه والبیه‏» است که محضر حضرت امیر علیه السلام را درک کرد و در زمان امام چهارم علیه السلام صد و سیزده سال سن داشت و امام، اشاره فرمودند، جوان شد و تا زمان امام رضا علیه السلام یعنى حدود دویست ‏سال عمر کرد.جابر صحابى که شکى نیست تا زمان امام باقر علیه السلام بوده است و «عمرو بن واثلة‏» که از صحابى پیامبر صلى الله علیه و آله است و عمرش بیش از صد سال بوده و آخرین صحابى از اصحاب، ایشان است که وفات مى‏کند، نمونه ‏هایى از افراد معمرند.البته، ایشان، از معمران (کسانى که عمر طولانى کرده‏ اند) شمرده نشده است، لذا احتمال دارد که میان جناب المفضل محمد بن عبدالله بن المطلب الشیبانى با محمد بن یحیى الذهبی الشیبانی، افرادى در سند بوده ‏اند که نام‏شان نیامده است، لکن در نقل ایشان، هیچ اشاره‏اى به این - که برخى از راویان ذکر نشده ‏اند، - به چشم نمى‏خورد.مطلب بعدى، این است که ما وقتى «الغیبة‏» نعمانى را نگاه مى‏کنیم، اثرى از این روایت در آن نمى‏یابیم. پرسش این جا است که «آیا از این‏که ایشان این روایت را در کتاب خود نیاورده است، مى‏توان ضعف روایت را نتیجه گرفت؟» .در پاسخ باید گفت، همان‏طور که در مقدمه مرحوم نعمانى در کتاب «الغیبة‏» مشاهده مى‏شود، بناى ایشان، بر جامع نویسى نبوده است. ایشان، تصریح دارند که روایاتى را که در این کتاب آورده‏ ام، در مقایسه با آن چه نقل نکرده‏ ام، ناچیز است. اصولا، بناى ایشان، بر ذکر روایات مرتبط با غیبت‏ بوده است.3- سومین کتابى که مى‏توان این روایت را در آن یافت، کتاب «الغیبة‏» مرحوم شیخ طوسى است. ایشان، روایت را درست مانند آن‏چه در کمال ‏الدین بود، آورده ‏اند، اما سند ایشان با سند کتاب کمال ‏الدین متفاوت است.4- کتاب «روضه الواعظین‏» ، اثر فتال نیشابورى (متوفاى 508 ه . ق) یکى دیگر از کتاب‏هایى است که این روایت در آن موجود است. ایشان، مى‏فرماید: «اخبرنی جماعة‏» ; یعنى، گروهى نقل کرده ‏اند از «ابوالمفضل الشیبانى‏» .چنان که ملاحظه مى‏شود، این جا، ابوالمفضل است و در «دلائل‏» ، «المفضل‏» بود. ابوالمفضل الشیبانى از محمد بن بحر بن سهل الشیبانى نقل مى‏کند پس این محمد بن بحر، در این جا، با سند کتاب کمال‏الدین، مشترک است و ایشان نیز قضیه ‏را از بشر بن سلیمان نقل مى‏کند.در این کتاب، متن روایت، عینا همان مطلب موجود در کتاب کمال ‏الدین است، منتها سند، در این جا، مرسل آمده ‏است.5- مرحوم ابن شهر آشوب در کتاب «مناقب آل ابى طالب‏» این قضیه را از بشربن سلیمان به صورت مختصر بیان مى‏کند.6- این روایت در کتاب «منتخب الانوار المضیئه‏» اثر «عبدالکریم نیلى‏» (متوفاى قرن نهم ه . ق) از کتاب کمال الدین نقل شده است.7- از متاخرین هم در کتاب «اثبات الهداة فی النصوص و المعجزات‏» ج 3، ص 363 و 408 و 409 و 495 این قضیه نقل شده است و سند آن یا به «الغیبة‏» شیخ یا به «کمال الدین‏» صدوق بر مى‏گردد.8- یکى دیگر از کتبى که این روایت در آن وجود دارد، «حلیة الابرار» ج 5، ص 141 سید هاشم بحرانى است. ایشان، این قضیه را در یک جا، ولى با دو سند ذکر کرده ‏اند. هم از «مسند فاطمه‏» اثر محمد بن جریر طبرى و هم از کتاب «کمال الدین‏» این قضیه را نقل کرده ‏اند.9- علامه مجلسى در «بحار الانوار» قضیه را، یک جا از طریق «الغیبة‏» شیخ رحمه الله نقل مى‏کند و در جاى دیگرى، از کتاب «کمال الدین‏» .مطلب دوم - بررسى سند این روایتدر بررسى سند روایت، به بررسى احوال دو تن از افرادى که در سند این روایت، از آنان نام برده شده و نقش اصلى را ایفا مى‏کنند، مى‏پردازیم و از ذکر و بررسى سایر افراد موجود در سند، پرهیز مى‏کنیم; زیرا، چندان مناقشه‏اى در خصوص ایشان مطرح نیست و عمده اشکالات، متوجه همین دو نفر است.الف) بشربن سلیمان النخاسنظر مرحوم آیة الله خویى رحمه اللهایشان، در «معجم الرجال‏» وقتى به جناب «بشر» مى‏رسند، ابتدا، کلام مرحوم صدوق قدس سره را نقل مى‏کنند که «بشر بن سلیمان، از فرزندان ابو ایوب انصارى است‏» و قضیه را به صورت مختصر مى‏آورند و نیز به این جمله حضرت «انتم ثقاتنا اهل البیت و انی مزکیک و مشرفک بفضیلة تسبق بها الشیعة فی الموالاة بها.» ، اشاره کرده‏ اند.مرحوم خویى رحمه الله در ادامه مى‏فرمایند: «لکن فی سند الروایة عدة مجاهیل‏» ; یعنى، فرضا اگر مشکل با محمد بن بحر و بشربن سلیمان حل شود، در طریق شیخ طوسى رحمه الله افرادى وجود دارد که مجهول‏اند.سپس ایشان براى رد صلاحیت راوى، به مبنایى در رجال اشاره مى‏کنند که خیلى‏ها به آن ملتزم هستند. این مبنا، عبارت است از این که نمى‏توان وثاقت فردى را از طریق خودش ثابت کرد.حضرت امام خمینى رحمه الله یک مبناى سخت ‏ترى دارند و مى‏گویند، نقل وثاقت از سوى خود راوى، سبب سوء ظن به او مى‏شود.عین عبارت ایشان به نقل از استاد جعفر سبحانى چنین است: «اذا کان ناقل الوثاقة هو نفس الراوى فان ذالک یثیر سوء الظن حیث قام بنقل مدائحه و فضائله فی الملا الاسلامی‏» ; یعنى، اگر در روایتى که نقل مى‏کند، مدح از خودش موجود باشد، همین امر سبب زیر سؤال رفتن خود ناقل مى‏شود.بنابراین، مرحوم خویى قدس سره دو اشکال را به سند وارد کرده‏ اند: نخست آن که در سند شیخ طوسى رحمه الله چند نفر مجهول الحال وجود دارد. و دیگر این‏که وثاقت «بشر» محرز نیست; زیرا، خود ایشان، ناقل وثاقت‏ خویش است و این، مستلزم دور است.نظر مرحوم تسترىایشان، در «قاموس الرجال‏» ابتدا سخن مرحوم وحید بهبهانى قدس سره را نقل مى‏کنند که ایشان، «بشر» را از اولاد ابو ایوب انصارى مى‏دانند که از دوستداران امام دهم و امام یازدهم علیهم السلام بودند و امام دهم علیه السلام ایشان را به خریدن مادر حضرت قائم (عج) امر فرمودند و حضرت خطاب به وى فرمودند: «انتم ثقاتنا اهل البیت‏» . بعد از نقل این مطلب، جناب تسترى مى‏گوید، اصل این سخن مرحوم وحید، از کتاب «کمال‏الدین‏» است و آنگاه مى‏افزایند: «الا ان صحته غیر معلومة... حیث ان فی اخبار اخر ان امه کانت ولیدة بیت‏حکیمه بنت الجواد علیه السلام‏» ; یعنى، صحت این روایت، در نظر بنده، معلوم نیست; زیرا، در روایت دیگرى آمده که مادر ایشان، در خانه حکیمه خاتون متولد شده است.در این جا، جا دارد از مرحوم تسترى سؤال شود که «شما که این روایت را نمى‏پذیرید، آیا به دلیل این است که روایت معارض دیگرى با آن وجود دارد و شما روایت دوم را ترجیح مى‏دهید؟ آیا سند روایت دوم را که معارض است، بررسى کرده‏ اید؟ آیا این روایت، قدرت دارد که روایت مد نظر ما را کنار بگذارد؟» .روایتى که ایشان به عنوان معارض با این روایت، مورد نظر دارند، در بحارالانوار به نقل از کتاب کمال ‏الدین آمده است. مرحوم مجلسى قدس سره، روایت را از فردى به نام مطهرى نقل مى‏کند که در آن آمده است: «کانت لی جاریة یقال لها نرجس‏» و حضرت حکیمه فرموده است: «از من بود، و در خانه من بود و من، به برادر زاده ‏ام دادم‏» .حال، این روایت از کیست؟ برخى گفته ‏اند، از زهرى است و برخى گفته‏ اند، از محمدبن عبدالله طهوى است و برخى دیگر گفته ‏اند، از محمد بن عبدالله ظهرى است و بالاخره برخى هم گویند، از مطهرى است.نام ایشان هر چه باشد، ما، شخصى با این نام‏ها، از اصحاب امام هادى علیه السلام نداریم که از حضرت حکیمه سؤال کند و ایشان این مطالب را به وى بگویند.البته، شخصى به این نام، از اصحاب امام رضا علیه السلام ذکر شده است، ولى از اصحاب امام هادى علیه السلام نیست. پس این اشکال به مرحوم تسترى وارد است که روایتى را که شما به عنوان معارض با روایت مورد بحث ترجیح مى‏دهید، از نظر سند، مخدوش است.مرحوم تسترى در کتاب قاموس الرجال ، در قضیه حضرت حکیمه، نقل مى‏کند که: «اختلف الخبر فی ام الحجة‏» ; و آن گاه، خود، این قول را تایید مى‏کند که مادر حضرت حجت (عج)، کنیز حضرت حکیمه بوده است و دلیل مى‏آورند به این که آن چه از «اثبات الوصیة‏» اثر مسعودى فهمیده مى‏شود، این است که این قول، اضبط است.بعد از این، مرحوم تسترى، مى‏گویند، مرحوم صدوق، نظر دوم را ترجیح داده; چون، مرحوم صدوق، وقتى مى‏خواهند روایت دوم را نقل کنند، مى‏فرمایند: «روى‏» . و باب را با این عنوان ذکر مى‏کنند، و از این عنوان بندى، فهمیده مى‏شود که نظر دوم را ترجیح مى‏دهد.نظر مرحوم نمازىایشان، در «مستدرکات‏» خود از بشر بن سلیمان تعریف مى‏کند و تعلیقه ‏اى نمى‏زند. از این معلوم مى‏شود که روایت ‏بشر را قبول دارد.نظر مرحوم حائرىایشان در «منتهى المقال‏» سخن مرحوم وحید بهبهانى را نقل مى‏کند و تعلیقه‏ اى ندارد. شاید ایشان هم، این را پذیرفته ‏اند.نظر مرحوم مامقانىایشان، در تنقیح المقال ، بعد از نقل بیان مرحوم وحید بهبهانى مى‏فرماید: «فالرجل من الثقات والعجب من اهمال الجماعة ذکره مع ما علیه من الرتبه‏» ; یعنى، بنده، ایشان را از ثقات مى‏دانم و تعجب مى‏کنم با چنین رتبه‏ اى که براى وى ثابت است، چرا از ذکر نام ایشان اهمال شده است.ب) محمدبن بحر الشیبانىایشان، همان فردى است که قضیه را از بشر بن سلیمان شنیده ‏اند و نقل مى‏کنند. به ایشان، چند اشکال وارد شده است. مهم‏ترین اشکالى که متوجه او است، این است که وى، از «غلات‏» است. متاخرین، این معنا را قبول ندارند و جلالت‏شان ایشان را اثبات مى‏کنند.البته، در این جا باید راجع به غلو بحث‏ شود که «به چه معنایى از غالى، ایشان را غلو کننده نامیده‏ اند؟» . در گذشته، التزام به برخى از عقاید، غلو محسوب مى‏شده، در حالى‏که اکنون از مسلمات اصول عقاید ما محسوب مى‏شود. در این جا، تعدادى از اقوال را در مورد ایشان ذکر مى‏کنیم:نظر مرحوم نمازىایشان، وقتى به محمد بن بحر مى‏رسند، از این جا شروع مى‏کنند که از متکلمان و عالم به اخبار و فقیه بود و نزدیک به پانصد کتاب از ایشان نقل شده است، لکن متهم به غلو است.سپس مرحوم نمازى مى‏گویند: چون به غلو متهم است، پس «رمى بالضعف‏» و در آخر مى‏فرمایند: بعضى گفته ‏اند که ایشان، از علماى عامه است، ولى این حرف، کاملا اشتباه است.نظر مرحوم مامقانىایشان، مى‏فرماید، شیخ طوسى رحمه الله در رجال فرموده: «یرمى بالتفویض‏» ; یعنى، متهم شده به این که از مفوضه است.باز از شیخ طوسى رحمه الله مطلبى مى‏آورند که در کتاب «فهرست‏» خود فرموده ‏اند که از اهل سجستان بوده است و از متکلمان و عالم به اخبار و از فقهاء محسوب مى‏شود، لکن متهم به غلو است، بیش‏تر کتاب‏هاى محمد بن بحر، در بلاد خراسان موجود است.مرحوم مامقانى، از قول نجاشى چنین نقل مى‏کند: «قال بعض اصحابنا انه کان فی مذهبه ارتفاع و حدیثه قریب من السلامة ولا ادرى من این قیل.» ; یعنى: برخى از اصحاب ما، او را غالى مى‏دانند و اما وقتى در کتاب‏هایش دقت مى‏کنیم، مشکلى را مشاهده نمى‏کنیم. ما نمى‏دانیم چه کسى این نسبت را به محمد بن بحر داده است.مرحوم مامقانى، آن گاه این سخن جناب کشى را نقل مى‏کند که ایشان، از غلات حنفى است.سپس ادامه مى‏دهد که مرحوم علامه هم در قسم دوم خلاصة الاقوال، محمد بن بحر را مى‏آورد و مى‏گوید، به نظر بنده، در حدیث ایشان باید توقف کرد.مرحوم علامه، راویان ضعیف را در قسمت دوم خلاصة الاقوال مى‏آورند.مرحوم مامقانى، سپس به سراغ نظر ابن داود مى‏رود و مى‏گوید، ایشان هم محمد بن بحر را در قسمت دوم کتاب خود آورده است.البته مبناى ایشان با علامه، تفاوت دارد و تنها ضعفاء را در قسمت دوم نمى‏آورند، بلکه هر که را کم‏ترین مذمت ‏شده باشد، هر چند از موثق‏ترین افراد باشد، در بخش دوم مى‏آورد. ابن داود درباره ایشان سکوت کرده است.بعضى از علماى عامه مانند بخارى، سکوت را به معناى تضعیف مى‏دانند; یعنى، سکوت علامت تضعیف است، لکن از ضعیف ‏ترین تضعیفات.مرحوم مامقانى گوید: در «وجیزه‏» هم تضعیف شده و در «الحاوى‏» هم در قسم ضعفاء شمرده شده است.مرحوم مامقانى آن گاه مى‏فرماید: در این که ایشان، امامى است، شکى نیست و این که بعضى از فضلا گفته ‏اند: «از اعاظم علماى عامه است‏» ، کاملا اشتباه است. چطور مى‏شود شخصى، عامه باشد و در عین حال غالى هم باشد؟ شاید این که بعضى پنداشته ‏اند ایشان سنى است، به خاطر کلام «کشى‏» باشد که گفته، محمد بن بحر، از غلات حنفى است و خیال کرده‏ اند که منظور از حنفى، یعنى کسى که به مذهب ابوحنیفه منتسب باشد، در حالى که این طور نیست، بلکه ایشان، منسوب است‏به حنیفه اثال بن لجیم بن سعد که از قوم مسیلمه کذاب‏اند.سپس مرحوم مامقانى مى‏افزاید: مرحوم شیخ طوسى، صراحت دارند بر این‏که غلو و تفویض در مورد ایشان، ثابت نیست، بلکه تهمتى بیش نیست و ظاهر امر، این است که منشا تهمت، ابن الغضائرى است. آن گاه ادامه مى‏دهد که ما، بارها بیان کرده‏ ایم که به سخنان او، نمى‏توان اعتماد کرد، مخصوصا وقتى که کسى را با غلو تضعیف کرده باشد. مضاف بر این‏که نجاشى این اتهام را رد مى‏کند و مى‏گوید، حدیثه قریب من السلامة. پس با همه این بیانات، نتیجه مى‏گیریم که محمد بن بحر، جزء ثقات است و مشکلى ندارد» .پس از آن، مرحوم مامقانى، نظر مرحوم حائرى را نقل مى‏کنند که فرموده است: وقتى شخصى، متکلم و عالم به اخبار و فقیه است و احادیثش به صحت نزدیک و نیز کتاب‏هایش خوب و مفید است، پس دیگر معناى غلو چیست که ایشان را به آن متهم مى‏کنند؟مرحوم حائرى مى‏افزاید: «من از مثل ابن الغضائرى و کشى، انتظار ندارم - زیرا، بسیارى از علماء در نزد ایشان، در زمره غلات‏اند. - اما تعجبم از آن اشخاصى است که دنبال این دو رفته ‏اند و ایشان را به غلو متهم کرده‏ اند. این‏که در الوجیزه آمده که ایشان، ضعیف است، کلام ضعیفى است.
۰ ۰